Γνωριμία με τον ζωτικό Ερασίνο ποταμό της Αργολίδας.

Με μεγάλη συμμετοχή κόσμου πραγματοποιήθηκε ο περίπατος - ξενάγηση και γνωριμία με τον Ερασίνο ποταμό που διοργάνωσαν οι "Φίλοι του υγροβιότοπου Ναυπλίου - Ν. Κίου" το πρωί της Κυριακής 10 Μαΐου 2020.

Η γνωριμία - ξενάγηση με το Ερασίνο έγινε από την εκπρόσωπο του Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Κ.Π.Ε. της Ν. Κίου, Ελένη Πανάγου  ενώ τηρήθηκαν από τους συμμετέχοντες όλα τα απαιτούμενα μέτρα προστασίας.

Ο Ερασινός είναι ποταμός της Αργολίδας που ρέει στην περιοχή του Αργολικού κάμπου. Πηγάζει από την περιοχή Κεφαλάρι, δυτικά του Άργους, στην συνέχεια ρέει νότια και ανατολικά διασχίζοντας τμήμα του Αργολικού κάμπου και εκβάλλει στον Αργολικό κόλπο ανάμεσα στους Μύλους και στην Λέρνα.

Στο σημείο των πηγών του ποταμού είναι χτισμένη εκκλησία, αφιερωμένη στην Ζωοδόχο πηγή. Το μεγαλύτερο μέρος των νερών του ποταμού διοχετεύονται σήμερα σε κανάλια που χρησιμοποιούνται για την άρδευση του Αργολικού κάμπου.

Ο Ερασίνος, της Τύρβης, του Τημενίου και της Αργείας

Όπως όλα τα ποτάμια, τον καιρό εκείνο της αρχαίας ευσέβειας, ήταν Θεός. Και θεοί βλαστικοί, γόνιμοι και υγροί κατοικούσαν στα σπηλαιώδη χάσματα της Νερομάνας. Βωμοί στόλιζαν την πολύρρητη και σκιερή γη του και πανηγύρια υδρόχαρα τιμούσαν τη θεϊκή και εράσμια Τύρβη του. Κήποι Αδώνιδος έπεφταν στα υγρά λιβάδια του. Στα εξοχικά του Πανός, του Διονύσου, της Αρτέμιδος… υδριαφόροι παρθένες γέμιζαν με αγίασμα τα περιρραντήρια των καθαρμών…

Στο Ιππόβοτον και Πολυδίψιον Άργος, υπήρχε τότε σεβασμός και δέος για το γλυκό νερό, γιατί η ανάμνηση της οργής του Ποσειδώνα παρέμενε νωπή και το Προκλύστιο Ιερό του φρόντιζε για το φρεσκάρισμα της μνήμης. Που τα χρόνια εκείνα τον έλεγαν Στύμφαλο έχει να κάνει με τις ρίζες και το γενεαλογικό του δέντρο. Που λίγο αργότερα τον είπαν Ερασίνο έχει να κάνει με τη βαθειά ερωτική του φύση και την αέναη προσφορά του σπέρματός του στον κάμπο της Αργείας. Ερασίνος! Εραστής ακατάβλητος, ξαφνιαστικός, γενναιόδωρος, όμορφος, παραμελημένος.

Δυο καλλονές μικροπολιτείες Στα πέλματα της βραχοσπηλιάς του όρους Χάον, λίγο έξω από την πόλη του Άργους, στην ολόδροση, κατάφυτη και ειδυλλιακή τοποθεσία που ακούει στο επίμαχο όνομα Κεφαλάρι, αναβλύζουν από τα σπλάχνα του βουνού τα νερά της Νερομάνας. Με κορωνίδα την Παναγιά την Κεφαλαριώτισσα, περιτριγυρισμένος από ταβερνάκια, νεροτριβές, απομεινάρια παλιών νερόμυλων, ο Ερασίνος, ξεκινάει πλούσια και βουερά την περιπέτεια της διαδρομής του.

Μικρός στο «μπόι», διανύει 6,5 περίπου χιλιόμετρα μέσα από το βάλτο του Ρουμανιού, απλώνει τα ρυάκια και τους παραποτάμους του στην πεδιάδα του Τημενίου, και ολοκληρώνει την πορεία του στην παραλιακή καρδιά της Νέας Κίου. Εκεί, στολίζει τις όχθες του με δεκάδες ψαροκάϊκα, γεφυράκια, θεόρατα ευκάλυπτα, πάπιες και αποχρώσεις βαθυπράσινες και γαλάζιες και σβήνει την αδρή του κοίτη μέσα στη θάλασσα, απευθύνοντας το «ύστατο χαίρε» στο Μπούρτζι και το Παλαμήδι της απέναντι ακτής. Πανηγυρικά ξεκινάει το ταξίδι του και πανηγυρικά το τελειώνει. Με το φανέρωμα, τη ροή και την εκβολή του ενώνει δυο ζωηρές και δραστήριες μικροπολιτείες, δυο καλλονές τοποθεσίες.

Το δικαστήριο των Ποταμών - ο θυμός του Ποσειδώνα

Αν και αδιαμφισβήτητος άρχων-ποταμός της Αργολίδας είναι, από τον καιρό του Δευκαλίωνα, ο Ίναχος, ο Ερασίνος είναι ο πιο προσκυνημένος, ο πιο αγαπημένος, ο πιο ζωτικός.

Καρστική η πηγή του, αναβλύζει από τα έγκατα του χαμηλού όρους Χάον και προέρχεται από τα υπόγεια ύδατα των Αρκαδικών βουνών και την λεκάνη της Στυμφαλίας. Αστείρευτο μεταλλείο παροχής υγρού χρυσού για την πεδιάδα και τον πληθυσμό της Αργείας ως τις μέρες μας. Αξίζει, όμως, γνωστικά μια αναδρομή στο μυθολογικό και ιστορικό αρχείο της περιοχής που περπατάμε. Η αρχέγονη, πολυδίψια κληρονομιά της Αργολίδας φορτώθηκε στο όχημα ενός μύθου που ατάραχο διανύει τους αιώνες από την εποχή των μεγάλων κατακλυσμών. Στο μύθο αυτό, ο Ποσειδώνας και η Ήρα αντιδίκησαν για τον τίτλο του πολιούχου-θεού του Άργους. Δικαστές τους ήταν ο Ίναχος, ο Κηφισός και ο Αστερίων που διάλεξαν για τα κλειδιά της πόλης την Ήρα. Οργισμένος ο Ποσειδώνας με την απόφασή τους, πλημμύρισε με θάλασσα την Αργολίδα, αφάνισε τα γλυκά νερά των ποταμών και των λιμνών της και ξέρανε την κοίτη του αρχιδικαστή Ινάχου. Η Ήρα, που πολύ αγάπησε το Άργος, μεσολάβησε, κατασίγασε τον θυμό του Ποσειδώνα, κι αυτός, όταν μαλάκωσε, απέσυρε τη θάλασσα από την αργείτικη στεριά. Στη θέση που άρχισε η απόσυρση των αλμυρών υδάτων οι Αργείοι ύψωσαν το Ιερό του Προκλύστιου Ποσειδώνα.

Καθώς οι μύθοι δεν αποτελούν αποκλειστικά υλικό φαντασίας χωρίς πραγματικό ιστορικό αντίκρυσμα, η σύγχρονη επιστήμη έρχεται να συνδράμει την κατανόηση και αποκωδικοποίησή τους. Οι δικαστές της θεϊκής διαμάχης είναι και οι τρεις ποταμοί της Αργολίδας. Ο Ίναχος, ο μεγαλύτερος όλων είναι ο γενάρχης των Αργείων, πατέρας του Φορωνέα, γιος του Ωκεανού και στην τοπική παράδοση έχει ταυτιστεί με τον κατακλυσμό (κατακλυσμός του Ινάχου, πιθανότατα σύγχρονος του κατακλυσμού του Ωγύγου της Αττικής). Ο Αστερίων, είναι ο ένας από τα δύο ποτάμια* που έτρεχαν δίπλα στο Ηραίο του Άργους, το κεφαλάρι του οποίου βρίσκεται στο σημερινό Στεφάνι Κορινθίας (ευστέφανος Μυκήνη), πάνω από την ακρόπολη των Μυκηνών. Ο Κηφισός, που υπέστη κι αυτός την τιμωρία του Ποσειδώνα, ήταν ποταμός του Άργους, στον σημερινό λόφο της Ασπίδας. Ο Παυσανίας μας παραδίδει ότι ο Ποσειδώνας δεν εξαφάνισε εντελώς τον Κηφισό και Ιερό του έστησαν οι Αργείοι κοντά στο Κριτήριο, λίγο πιο πάνω από το αρχαίο θέατρο, όπου και ακουγόταν η υπόγεια ροή του.

Η επιστήμη συναντάει τον μύθο

Η Γεωλογία-Γεωμυθολογία μας εξηγεί ότι στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (3200-1800 π.Χ.) συνέβησαν κοσμογονικές γεωλογικές μεταβολές, τόσο συγκλονιστικές που αποκρυσταλλώθηκαν στα κατακλυσμιαία μυθικά του Ινάχου και του Ποσειδώνα. Τα χρόνια εκείνα η θαλάσσια επίκλυση άγγιξε το μέγιστό της και έπαψε τον καλπασμό της στην ενδοχώρα (οργή του Ποσειδώνα). Η ακτογραμμή ήταν τότε περίπου 5 χιλιόμετρα πιο μέσα από την σημερινή. Στη συνέχεια η θάλασσα άρχισε να υποχωρεί και να αφήνει πίσω της πλούσια αλλουβιακά ιζήματα, δημιουργώντας μια γόνιμη πεδιάδα. Το φαινόμενο αυτό καταγράφεται στα μυθικά του Ινάχου με τα αποστραγγιστικά έργα και τη διάνοιξη ποτάμιας κοίτης που η παράδοση αποδίδει στον γενάρχη-άνακτα.

Έτσι, ο μύθος επιβεβαιώνεται πανηγυρικά ως ριζική πηγή γνώσης του ιστορικού παρελθόντος. Μια λίμνη στα χάλκινα χρόνια του Ερασίνου Την ίδια εκείνη εποχή (Πρώιμη του Χαλκού)*, δημιουργήθηκε στην περιοχή του ενδιαφέροντός μας μια λίμνη γλυκού νερού, το οριακό περίγραμμα της οποίας διέτρεχε τις τοποθεσίες από τη Λέρνα, τη Μαγούλα, το Κεφαλάρι, το Ελληνικό ως τη Νέα Κίο, με ανατολικό όριό της την κοίτη του Ινάχου. Η λίμνη και οι γύρω της αποθέσεις των ιζημάτων αποτελούσαν ένα φυσικό παράκτιο φράγμα που εμπόδιζε την υφαλμύρωση του υδροφόρου ορίζοντα και κατέληξε στις μέρες μας να είναι ο γνωστός Βάλτος, το Ρουμάνι, η πεδιάδα του Τημενίου, χωρίς λίμνη πια. Πέρα από το μύθο του Ηρακλή και της Λερναίας Ύδρας που μας παραπέμπουν στο άγριο παρελθόν της λίμνης, αυτός της Αμυμώνης και του Ποσειδώνα μας μεταφέρει ξανά στην μετά τον κατακλυσμό εποχή όπου μια πρώιμη απόσυρση της θάλασσας συνδυάστηκε με έντονη ξηρασία (παρέμβαση της Ήρας). Την κόρη του Δαναού Αμυμώνη λιμπίστηκε και κυνηγούσε ένας σάτυρος όταν εκείνη απεγνωσμένα έψαχνε να βρει πηγή γλυκού νερού.

Στην προσπάθειά της να ξεφύγει τις ορέξεις του, η Δαναΐδα κόρη, ζήτησε τη βοήθεια του Ποσειδώνα. Έβαλε αυτός σημάδι τον σάτυρο, πέταξε την πελώρια τρίαινά του και στα σημεία που καρφώθηκε εμφανίστηκαν τρεις πηγές (παρέμβαση της Ήρας). Η Δίνη (Ανάβαλος), η Λέρνα και το Κεφαλάρι του Ερασίνου. Είναι η εποχή της βασιλείας του Δαναού (μετά τον Φορωνέα) ο οποίος έλυσε το πρόβλημα της λειψυδρίας του Άργους με σπουδαία έργα υδροδότησης από της πηγές. Ο μύθος, βέβαια, έχει αρκετές παραλλαγές, προεκτάσεις και ερμηνείες. Ο πυρήνας του, ωστόσο, μας παραπέμπει σε μια από τις ταραγμένες, διαδοχικές περιόδους κατακλυσμών και ξηρασίας που βασάνιζαν την Αργολίδα. Κι όλοι μαζί οι μύθοι εκείνοι επίμονα συγκλίνουν σ’ έναν ονειρεμένο λιμναίο βιότοπο που φιλοξενούσε χιλιάδες μορφές ζωής και προστάτευε την ενδοχώρα. Ότι απόμεινε σήμερα απ’ το αλλοτινό της σφρίγος είναι η μικρή λίμνη Αλκυονία, οι πηγές της Λέρνης, η Αμυμώνη, ο ποταμίσκος Ποντίνος, ο Ερασίνος με τα ρυάκια του, και τα διαχειμάζοντα πουλιά, που στην ανάμνηση του πλούσιου σε τροφή άλλοτε βάλτου επιμένουν να σταθμεύουν και να ξεκουράζονται στην παράλια ζώνη. Τύρβη, Τυρβασία και Νεροτριβές Αν το Κεφαλάρι είναι σήμερα ένας τόπος-όαση, στην αρχαιότητα πρέπει να ήταν ο ίδιος ο παράδεισος. Στα σπήλαια που φιλοξενούν τώρα την Κεφαλαριώτισσα Παναγιά, ευρήματα βεβαίωσαν την αλλεπάλληλη κατοίκησή τους από τα Μεσολιθικά έως τα Μεσοελλαδικά χρόνια.

Την εποχή του Λίθου, οι γεωλογικές μελέτες ισχυρίζονται ότι η θάλασσα έφτανε μέχρι τις πηγές και το κατώφλι του όρους Χάον και ο Homo sapiens ζούσε εξοικειωμένος με τις πλημμύρες στις παράκτιες σπηλιές. Τη μεγάλη του δόξα, όμως, το Κεφαλάρι του Ερασίνου, την γνώρισε από την αρχαϊκή εποχή και μετά, με τιμές και γιορτές και ιστορικά γεγονότα που έδεσαν την ύπαρξή του με τη ζωή των ανθρώπων. Οι δύο σπηλιές της Νερομάνας ήταν αφιερωμένες στον Πάνα και τον Διόνυσο. Τύρβη ονόμαζαν τα βακχικά δρώμενα με θυσίες και πανηγυρισμούς που γέμιζαν ήχους αυλών, χορούς, τελετές και άσματα τις γειτονιές του. Η γιορτή ίσως να γινόταν την άνοιξη όπου η αφθονία των υδάτων σκόρπαγε με τη βοή και την ταραχή το θεϊκό προσκλητήριο. Σύμφωνα με τον Martin Nillson, το δρώμενο αυτό σχετίζεται με τον διθυραμβικό χορό «τυρβασία», την σκιννοτύρβη -χορός με τη συνοδεία αυλού- και το όνομα Τύρβας ενός σάτυρου. Πρόκειται για ένα από τα λαϊκά δρώμενα της βόρειας Πελοποννήσου απ’ το οποίο κατάγεται το σατυρικό δράμα. Η τύρβη είναι λέξη άμεσα συνδεδεμένη με την ενέργεια, τη δύναμη και το θόρυβο του νερού, όρος γνωστός στη βιομηχανία που χρησιμοποιεί αυτή τη δύναμη σε πολλές εφαρμογές. Είναι επίσης σε άμεση συνάρτηση με τη λέξη τριβή, κάτι που γίνεται αντιληπτό στην έννοια και τη λειτουργία της Νεροτριβής. Και είναι αξιοπρόσεκτο ότι η παραδοσιακές Νεροτριβές στο Κεφαλάρι συνεχίζουν απτόητες μέχρι σήμερα το έργο τους, λίγα μέτρα πιο κάτω απ’ τις πηγές. Ανάμεσά τους παλαιότερες είναι οι Νεροτριβές του Κεφάλα ενώ σχετικά πρόσφατα δημιουργήθηκε και η σύγχρονη Νεροτριβή ΠΑΝΑΓΑΚΟΥ.

Ο Ερασίνος και η Άρτεμις

Εκτός από τον Ερασίνο της Αργολίδας υπάρχει και ο Ερασίνος της Βραυρώνας στα Αττικά Μεσόγεια. Ένας από τους 2 προστατευόμενους υγρότοπους της Αττικής που έχει ενταχθεί στο δίκτυο NATURA και εκβάλλει στον Νότιο Ευβοϊκό. Πρόσφατα το ΥΠΕΧΩΔΕ δημοπράτησε έργο διευθέτησης της κοίτης του ποταμού πράγμα που ισοδυναμεί με καταστροφή του υγρότοπου και η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία (ΕΟΕ) προσέφυγε στο ΣτΕ κατά του έργου. Εκεί υπήρχε στην αρχαιότητα ένα από τα λαμπρότερα ιερά της Αρτέμιδος (βραυρωνείας), τμήμα της κιονοστοιχίας του οποίου έχει αναστηλωθεί σήμερα ενώ οι ανασκαφές βρίσκονται σε εξέλιξη από το 1948. Ο Ερασίνος της Βραυρώνας έρρεε στην αρχαιότητα πλάι στο ιερό, σε μια εύφορη κοιλάδα που σχημάτιζε έλος. Κάποια από τα κοινά στοιχεία με τον Ερασίνο της Αργείας είναι το βαλτώδες πεδίο, η ύπαρξη αρχαίου ιερού σε σπηλαιώδες άνοιγμα βράχου, το ιερό της Αρτέμιδος που υπήρχε και στο δικό μας Κεφαλάρι… Ερασίνος υπάρχει και στην Νότια Εύβοια… ενώ όρος Εύβοια υπάρχει και στο Άργος. Έναν ακόμα αρχαίο Ερασίνο συναντάμε στην σημερινή Αχαϊα (ο Κράθις ή ο Βουραϊκός) ο οποίος μάλιστα έχει άμεση σχέση με την Αργολίδα. Όπως μας πληροφορεί ο Παυσανίας, στο όρος Κράθις υπήρχε στην αρχαιότητα ιερό της Αρτέμιδος Πυρωνίας απ’ το οποίο οι Αργείοι μετέφεραν τη φλόγα για τα μυστήρια που τελούσαν κατά τον εορτασμό των Λερναίων.

Ο Ερασίνος νικάει τον Κλεομένη

Όταν ο βασιλιάς της Σπάρτης Κλεομένης Α’ αποφάσισε να κυριεύσει το Άργος, λίγο πριν τα μηδικά (494 π.Χ.), ένα ιδιόρρυθμο περιστατικό, που αναφέρεται μόνο στον Ηρόδοτο, διαδραματίστηκε στις όχθες του Ερασίνου. Πριν την επίθεση, ο Κλεομένης στρατοπέδευσε με τους Σπαρτιάτες του στο Κεφαλάρι για να προσφέρει θυσίες στον ποταμό και να ζητήσει ευνοϊκούς οιωνούς. Ο Ερασίνος, τότε, πλημμύρισε δηλώνοντας την άρνησή του να επιτρέψει το πέρασμα και την εχθρική επιδρομή στην πόλη. Ο Ηρόδοτος, λοιπόν, μας λέει, ότι ο Κλεομένης, σεβόμενος την επιθυμία του ποταμού και θαυμάζοντάς τον γιατί δεν θέλησε να προδώσει τους συμπατριώτες του Αργείους, απέσυρε τους πολεμιστές του και τράβηξε προς τη Θυρέα. Ίσως στην απόφασή του αυτή να συνέβαλε και η ύπαρξη Ιερού των Διοσκούρων-Ανάκτων -κατεξοχήν δωρικών συμβόλων- που υπήρχε στις εκβολές του Ερασίνου, στο δωρικό Τημένιο.

Ο Κων/νος Ρωμαίος συνδέει τη στάση του Κλεομένη με τη βαθειά πίστη και λατρευτική συνέπεια των Σπαρτιατών για τα στοιχεία της φύσης, υπολογίζοντας ότι η υπερχείλιση του Ερασίνου δεν μπορούσε να είναι τέτοια ώστε να εμποδίσει το πέρασμά του. Στη μελέτη του αυτή, ο Κ. Ρωμαίος, για να θεμελιώσει την θρησκευτική προσήλωση της Σπάρτης, παραβάλλει στο περιστατικό του Ερασίνου την ανάλογη συμπεριφορά των Σπαρτιατών στις δύο γνωστές μάχες των Πλαταιών και του Μαραθώνα, όπου επίσης για λατρευτικούς λόγους, καθυστέρησαν να συνδράμουν τους Έλληνες. Μας τονίζει, έτσι, την ιδιομορφία της δωρική ψυχολογίας που απαγόρευε την έναρξη εχθροπραξιών χωρίς την εύνοια και συμμαχία των φυσικών (θεϊκών) δυνάμεων και την ανάγκη των Σπαρτιατών να πράττουν σε πλήρη αρμονία με τα στοιχεία της φύσης. Ο απόηχος της προγονικής ευσέβειας και φυσικής εναρμόνισης, έφτασε στους νεοελληνικούς χρόνους με παραδόσεις σαν αυτή όπου η νύφη πρέπει να ασημώσει το ποτάμι και να ευχηθεί για να το περάσει. Ατυχώς, το 2009, λίμνες, ποτάμια και φύση δέχονται αντί του ασημώματος, τα απόβλητα της ασέβειας, της απληστίας και της άγνοιάς μας. Ο Ερασίνος καταδιώκει τον Δράμαλη Η τυπική, επιστημονική ορολογία, θέλει στην Αργοναυπλία να μην υπάρχει σήμερα ούτε ένας Ποταμός. Είναι κατά την ορθή διατύπωση όλοι τους Χείμαρροι γιατί ξεραίνονται για αρκετούς μήνες του χρόνου. Ο Ερασίνος μας, αποτελεί ανένταχτη εξαίρεση.

Σε εποχές ανομβρίας μπορεί να πέφτει η στάθμη των υδάτων του αλλά κατά κανόνα στην κοίτη του ρέει νεράκι ολοχρονίς. Ο βίος και η πολιτεία του, όμως, σημαδεύονται με ιστορικές ξηρασίες που ακολουθούν έναν κύκλο δεκαπενταετή περίπου. Μια ξηρασία που αποδείχτηκε εξαιρετικά «ωφέλιμη», ήταν αυτή του 1822 η οποία ανάγκασε τον Δράμαλη να εγκαταλείψει την ιδέα της επιδρομής στην Αργολίδα αφού δεν είχε τρόπο να ξεδιψάσει το στράτευμά μου. Την ίδια εκείνη χρονιά, στα καπούλια της Νερομάνας κάθησε ο Κολοκοτρώνης και μάζεψε τους οπλαρχηγούς του σε Πολεμικό Συμβούλιο. Κάτω απ’ τα θεόρατα πλατάνια μερώσανε την κάψα του πολέμου, ποτίσανε γαλήνη και ίσκιο τη λογική, λειτούργησαν το απαραίτητο «βόηθα Παναγιά Κεφαλαριώτισσα», αποφάσισαν να χτυπήσουν τον Δράμαλη στα Δερβενάκια και να του χαρίσουν τη γνωστή πανωλεθρία του. Καθώς φαίνεται, ο Ερασίνος, έχει ουσιαστική και παρεμβατική συμμετοχή στα κοινά, και όταν αντιμετωπίζεται με τον ανάλογο σεβασμό, αποδεικνύεται ισχυρός και πιστός προστάτης των συμπατριωτών του. Το χαρτί και το μπαρούτι Πώς επιβράβευσε η «ελεύθερη» Μαμά-Ελλάς την ηρωική στάση της Νερομάνας; Με μπαρούτι και εκρήξεις και προσπάθειες εκμετάλλευσης!

Ο Αρχιμανδρίτης Διονύσιος Πύρρος, μετά από την πρώτη αποτυχημένη προσπάθεια στο Μυστρά, ίδρυσε το 1829 Χαρτοποιείο στο Κεφαλάρι. Έκανε, μάλιστα, συνέταιρό του τον Νικηταρά τον Τουρκοφάγο. Χίλια φύλλα χαρτιού κατάφερε να βγάλει όλα κι όλα η φέρελπις βιοτεχνία. Κι αν δεν είχε δημοσιεύσει αγγελία ζητώντας κουρέλια για πρώτη ύλη από τους ντόπιους, ίσως σήμερα να μην γνωρίζαμε την ύπαρξή του. Στον Νικηταρά απόμειναν οι άεργες μηχανές που κουβάλησε σπίτι του μετά το αναγκαστικό λουκέτο, αφού η τελευταία ελπίδα χρηματοδότησης απ’ το κουβέρνο, σκόνταψε στην αντίρρηση του Καποδίστρια. Τον καιρό του Όθωνα (1833), το Κεφαλάρι απόκτησε Κρατικό Πυριτιδοποιείο. Μπαρουτόμυλο νότια των πηγών, καταστήματα και αποθήκες πυρομαχικών. Η πρώτη, μάλλον μικρής ισχύος έκρηξη, έγινε το 1868. Η δεύτερη και τρομακτική, στα 1918, φοβέρισε με την δύναμή της τις πόλεις του Άργους και του Ναυπλίου, σώριασε σε ερείπια τον ιστορικό ναό της Κεφαλαριώτισσας, τις εγκαταστάσεις του Πυριτιδοποιείου, τα γύρω κτίρια και ανθρώπινες ζωές. Φαίνεται πως ο Ποταμός, έστειλε για μια ακόμα φορά ένα σαφές μήνυμα στους ανθρώπους του για το πώς θέλει να του συμπεριφέρονται. Ο Ερασίνος συνεχίζει καρτερικά το ταξίδι του στο χρόνο και γνωρίζει πως η μέρα που θα πέσουμε και πάλι ικέτες στις πηγές του δεν είναι μακριά… Μια απ’ τις πλέον εγκληματικές πράξεις των συγχρόνων, είναι η άντληση νερού κατευθείαν από τη Νερομάνα για σκοπούς αρδευτικούς. Κάτι που ο κοινός νους θα έλυνε απλά, αντλώντας απ’ το περίσσευμα της ροής λίγα μέτρα πιο κάτω χωρίς να πονέσουν οι πηγές. Αυτά, σε μια εποχή που η «πολυδίψια» Αργολίδα υποχρεώνεται να κλείνει για πολλές ώρες, συχνά σε καθημερινή βάση, τις παροχές προς τα νοικοκυριά.

Το δωρικό Τημένιον

Επίνειο του αρχαίου Άργους ήταν το Τημένιον μεταξύ των εκβολών Ερασίνου και Ινάχου. Οικιστής του ήταν ο τρισέγγονος του Ηρακλή Τήμενος, ηγέτης της τρίτης καθόδου των Δωριέων, ο οποίος, αφού νίκησε τον Αχαιό βασιλιά Τισαμενό, ίδρυσε τη δωρική δυναστεία στο Άργος και μοιράστηκε με τους δύο αδελφούς του Κρεσφόντη και Αριστόδημο την νότια Πελοπόννησο. Ο Τισαμενός, γιος του Ορέστη και της Ερμιόνης, εγγονός του Μενελάου, ήταν ο τελευταίος απόγονος των Ατρειδών και ο τελευταίος Αχαιός ηγεμόνας Άργους-Μυκηνών-Σπάρτης. Το Τημένιο αποκτά έτσι μεγάλης σημασίας σταθμό στην τοπική ιστορία. Εκεί, ο Παυσανίας, βρήκε ιερά του Ποσειδώνα, της Αφροδίτης, των Διοσκούρων-Ανάκτων και τάφο του Τήμενου, πιθανότατα πολύ κοντά στις εκβολές του Φρίξου*, μικρού παραπόταμου του Ερασίνου. Σήμερα, στη ρηχή παραλία της περιοχής, 60 περίπου μέτρα απ’ την ακτή, διακρίνονται λείψανα της αρχαίας προκυμαίας και του λιμένα. Κατά καιρούς έρχονται στο φως διάφορα ευρήματα, χωρίς ωστόσο να έχει γίνει συστηματική ανασκαφική προσπάθεια. Στην περιοχή του Τημενίου, ανάμεσα στον Ερασίνο και τον Ίναχο, εγκαταστάθηκαν το 1927 οι ξεριζωμένοι Έλληνες από την Κίο της Προποντίδας… Φύτεψαν μεσ’ στο βάλτο τις καινούργιες τους εστίες και τις ελπίδες τους και με τα χρόνια δημιούργησαν με μόχθο και πολλές στερήσεις έναν μικρό αλλά δραστήριο και πρωτοποριακό οικισμό, με πλούσια κληρονομιά και πολιτιστική ζωή.

Ο Ερασίνος, τους θύμιζε τον Κιανό ποταμό της Μικρασιάτικης πατρίδας τους..

Από τα υγρολίβαδα στο τσιμέντο

Οι παλιοί Κιώτες θυμούνται τον βάλτο του 1955-60 με νερό ίσαμε 10-15 πόντους, τους ορυζώνες και τις φυτείες μπαμπού που καλλιεργούσαν. Με τον καιρό, κάποιοι, «συνήθεις ύποπτοι», για ένα κομμάτι ψωμί στην κυριολεξία, έγιναν κάτοχοι μεγάλων εκτάσεων του Ρουμανιού και οι καταπατήσεις, οι αποστραγγίσεις, η κρατική ασυδοσία και αδιαφορία, συρρίκνωσαν έναν από τους σημαντικότερους βιότοπους της Αργολίδας. Συνηθισμένα πράματα στο «ξέφραγο αμπέλι η Ελλάς». Τα τελευταία χρόνια, αρκετοί περιβαλλοντικοί φορείς -και άλλες κινήσεις πολιτών- δίνουν τη μάχη τους για τη σωτηρία της προστατευόμενης με Προεδρικό Διάταγμα παράκτιας ζώνης (Αλίπεδα Καλυβίων) που αποτελεί σημαντικό σταθμό για μεταναστευτικά πουλιά αλλά και για τα εναπομείναντα οικοσυστήματα του βάλτου. Παρά την θεσμοθέτηση ΖΟΕ (Ζώνη Οικιστικού Ελέγχου) για ένα μεγάλο τμήμα της περιοχής, οι αυθαιρεσίες δεν λείπουν, με «πρώτους και καλύτερους» τους τοπικούς ΟΤΑ… Η αντίστροφη μέτρηση για τον υγρότοπο έχει αρχίσει από καιρό… Για να σταματήσει ο κατήφορος σε αναστρέψιμο σημείο χρειάζεται ισχυρή πολιτική βούληση, αυστηρό σχεδιασμό και περιφρούρηση, ευσυνειδησία και συμμετοχή της κοινωνίας. Δηλαδή, μια ηθική επανάσταση…

Το ΚΠΕ Νέας Κίου και ο υδροβιότοπος

Ο Ερασίνος είναι ο σημαντικότερος υδροβιότοπος του Δήμου Άργους αλλά και της Νέας Κίου και ένας από τους 10 σημαντικότερους βιότοπους της Αργολίδας. Ακόμα και μετά από τις πολλές ανθρωπογενείς πιέσεις, με λίγη καλή θέληση, η περιοχή του βάλτου προσφέρεται για την δημιουργία μιας επισκέψιμης διαδρομής πλάι στις όχθες του ποταμού, με παράλληλα πεζοπορικά μονοπάτια σε πιθανές βιοκαλλιέργειες και εναλλακτικές δραστηριότητες, όπως ποδηλασία, ιππασία κ.λπ. Σπουδαία, συνεισφορά στην προστασία και διατήρηση του βιότοπου προσφέρει το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Νέας Κίου, ευαισθητοποιώντας την τοπική κοινωνία και κυρίως δουλεύοντας με τα παιδιά. Το ΚΠΕ δημιουργήθηκε το 2005 με πρωτοβουλία του τότε δημάρχου, αείμνηστου Γ. Κατριλιώτη και είναι το μοναδικό της Αργολίδας.

Ανάμεσα στα 6 προγράμματα που υλοποιεί, τα τρία συνδέονται άμεσα με το ποτάμι μας: το «Ερασίνος, ο γιος του βράχου» για μαθητές 9-18 ετών, το «Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας ποταμός» για παιδιά 4-8 ετών, και το «όταν οι πηγές της Αργολίδας αναβλύζουν μύθους» για μαθητές από Ε’ Δημοτικού έως και Λυκείου. Τα υπόλοιπα προγράμματα συμβάλλουν στη διεύρυνση του περιβαλλοντικού γνωστικού πεδίου και συνδέουν την ιστορία, τον πολιτισμό και την κοινωνία με τα οικοσυστήματα. Χάρη στις δραστηριότητες του ΚΠΕ ένα τμήμα του Ερασίνου αποτελεί ευχάριστο, εκπαιδευτικό περίπατο. Έντυπο και ψηφιακό υλικό είναι στη διάθεση των παιδιών και των εκπαιδευτικών και η ελπίδα ολοζώντανη… Υπεύθυνη του ΚΠΕ είναι η κ. Βλάχου-Βρέτου Ειρήνη και στα Προγράμματα εργάζονται μόνιμα 5 εκπαιδευτικοί. Επίσημη, δημοσιευμένη καταγραφή της χλωρίδας και της πανίδας των οικοσυστημάτων της ευρύτερης περιοχής δεν υπάρχει.

Το ΚΠΕ Νέας Κίου δουλεύοντας με τα σχολεία συγκεντρώνει και φωτογραφίζει υλικό αλλά αυτό απέχει πολύ από μια συστηματική, επιστημονική μελέτη και τεκμηρίωση. Άλλη μια ουσιώδης ολιγωρία των αρμοδίων. Η παρατηρήσεις, όμως, μας δείχνουν έναν ευάριθμο πληθυσμό φυτών, ψαριών, πουλιών που μόνιμα ή ως «τακτικοί» επισκέπτες φιλοξενούνται στους βιότοπους και που κάποια απ’ αυτά δεν αποκλείεται να ανήκουν σε σπάνια είδη.

Κεφαλάρι: ένα λαογραφικό περιβόλι

Την λατρευτική καταγωγή της Νερομάνας και του ιερού της περιβόλου επισφραγίζει και σήμερα επιβλητικά η δεσπόζουσα στο βράχο εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής της Κεφαλαριώτισας. Ο ιστορικός ναός, που έγινε παρανάλωμα της έκρηξης του 1918, υπήρχε εκεί τουλάχιστον από το 1634. Ο σύγχρονος ναός υψώθηκε το 1928 με την οικονομική συνδρομή του Παναργειακού Συλλόγου «ο Δαναός» της Ατλάντας.

Πρόκειται για ένα θαυμάσιο σπηλαιώδες προσκύνημα, με πυκνόφυτο εξωτερικό διάκοσμο εξωτερικά. Στα τοιχώματα του σπηλαίου διακρίνονται κόγχες που φιλοξενούσαν αναθήματα στην αρχαιότητα. Πανηγυρίζει την Παρασκευή της Διακαινησίμου, μετά την Λαμπρή και συγκεντρώνει πλήθος πιστών, διαιωνίζοντας την αρχαιότατη κληρονομιά. Τα πολλά ταβερνάκια γύρω απ’ τις πηγές αποτελούν παραδοσιακές εστίες οι οποίες ιδρύθηκαν από παλαιούς ποιμένες που κατέβαιναν στις πηγές με τα ζωντανά τους. Μια τοπική γευστική εμπειρία από ευωδιαστά κοψίδια και μαγειρευτές λιχουδιές, σ’ ένα ειδυλλιακότατο περιβάλλον, ιδιαίτερα τα βραδάκια. Στη δεξιά όχθη, ακολουθώντας το μονοπάτι, που πριν ασφαλτοστρωθεί λεγόταν «μονοπάτι του Έρωτα», λίγα μέτρα απ’ το Κεφαλάρι, συναντάμε τις παραδοσιακές Νεροτριβές. Παράδοξο που δεν έχει εξωραϊστεί αυτός ο ποτάμιος κόμβος γιατί πραγματικά αποτελεί ένα μνημείο της λαογραφίας μας που «ζει και βασιλεύει και χιλιάδες ρούχα πλένει» εν έτει 2009. Σε παρακείμενα χωράφια θα δείτε απλωμένες στον ήλιο φλοκάτες και στρωσίδια, κουβέρτες και λογής-λογής σκεπάσματα…

Ο εναλλακτικός επισκέπτης της Αργολίδας

Από τους χιλιάδες επισκέπτες που κατακλύζουν κυρίως το Ναύπλιο και την Αργολίδα γενικότερα τα Σαββατοκύριακα, πολλοί δεν υποψιάζονται καν ότι υπάρχει πολύ κοντά τους μια διαδρομή, μεστή εμπειρίας, γνώσης, απολαύσεων, που τα έχει όλα: Βουνά (Λάρισα, Χάον), ποτάμια, λιμνούλες, αλσύλλειες νησίδες, θάλασσα, πουλιά, αρχαιότητες, παράδοση, γευστικές απολαύσεις, γιορτές.. Στις πηγές: Ο ήλιος παίζει κρυφτό με τα δέντρα και τις φυλλωσιές στη Νερομάνα. Απογευματάκι στην πιο σκιερή και δροσερή γωνιά του Άργους. Τα κάρβουνα άναψαν… Η πτώση της στάθμης των υδάτων αποκαλύπτει ένα «δάσος» από λιλιπούτεια φυτά του βυθού, χάρμα των οφθαλμών, της εξερευνητικής διάθεσης και του φωτογράφου. Τα μικρά ξεφαντώνουν στην παιδική χαρά του μικρού άλσους, κυνηγούν τα κοάσματα των βατράχων. Σε λιγότερα από δύο χιλιόμετρα μια επίσκεψη στην Πυραμίδα του Ελληνικού που η χρονολόγησή της έχει διχάσει τους επιστήμονες. Οι πιο πνευματώδεις θα ξεκινήσουν νωρίς από κάστρο του Άργους, θα κατηφορίσουν στους αρχαιολογικούς χώρους της πευκόφυτης Δειράδας και της περιοχής του αρχαίου θεάτρου και θα συναντήσουν το Κεφαλάρι 5 χιλιόμετρα έξω από την πόλη, παίρνοντας τον δρόμο Άργους-Τριπόλεως. Στις εκβολές: Ξημερώνει στην Ιχθυόσκαλα. Ότι πιάστηκε στο νυχτέρι του ψαρά απλώνεται στους πάγκους με τα ψαροκάσελα και μοσχοβολάει ιώδιο. Τα δίχτυα ετοιμάζονται για την επόμενη αλιευτική εξόρμηση και τα γύρω ουζερί μωραίνουν την όσφρηση με τις θαλασσινές τηγανιές. Στα πόδια μας το κύμα, στον ορίζοντα το Μπούρτζι και το Παλαμήδι. Ο Ερασίνος παίζει με τον ανατέλλοντα ήλιο και βυθίζει την καρδιά μας στη θάλασσα.

Ένα αρωματικό ουζάκι με παπαλίνα για θετική ενέργεια και οπωσδήποτε μια επίσκεψη στο Λασκαρίδειο Λαογραφικό Ίδρυμα. Μικρασιάτικες λιχουδιές στην μεγάλη πλατεία της αλλά και στα παραλιακά. Το καλοκαίρι της Νέας Κίου είναι ο πολιτιστικός θρύλος της Αργολίδας σε χρόνο ενεστώτα. Τον Ιούλιο τα Μικρασιάτικα, τον Αύγουστο τα Κιανά. Σεμπτέμβρη, στις πατούσες του Ερασίνου «η Γιορτή της Παπαλίνας»… Όλα μπερδεύονται γλυκά και αρμονικά με το ποτάμι. Με το αυτοκίνητο, κατά μήκος της ακτής, αφήνουμε πίσω μας το Τημένιο και γραμμή για τα χωρικά της Λερναίας Ύδρας.

Μια ευχή κι ένα ασήμωμα στην Αλκυονία και τις εκβολές του Ποντίνου. Λαχταριστό -φημισμένο- σουβλάκι και κρύα μπύρα στους Μύλους ή θαλασσινά στα παραλιακά ταβερνάκια με θέα το Ναύπλιο και το λίκνισμα της βαρκούλας. «Δυο βήματα» απ’ τις πηγές, ο Νεολιθικός οικισμός της Λέρνας με την περίφημη οικία των κεράμων. Καλύτερη εποχή η Άνοιξη ως τα μέσα Ιουνίου που η φύση είναι ανθισμένη και άφθονα τα ελέη των υδάτων. Το καλοκαίρι, η ευεργεσίες της θάλασσας αντισταθμίζουν την ύφεση του οικοσυστήματος. Τέλος εκδρομής, ίσως μια καλή αρχή για περισυλλογή…